پژوهش مقایسه‌ای خمریات ابونواس با منوچهری و حافظ

قسمتی از متن این پژوهش در زیر آمده هست: ابونواسابونواس حسن بن‌هانی بن عبدالاول بن صباح مکنّی به ابونواس، از شاعران برجسته ی دوره ی عباسی بود. وی در یکی از روستاهای اطراف اهوازدر سال 145 هـ.ق بدنیا آمد. در مورد ملیت پدرش‌هانی روایات مختلفی ذکر کرده اند. بعضی‌ها می‌گویند از مردم دمشق و جزو سپاهیان مروان آخرین خلفای عباسی بود. عده ای دیگر هم او را ایرانی الاصل خوانده اند. اما مادرش جلبان مسلما ایرانی است.هنگامیکه ابونواس دو یا شش ساله بود به همراه پدر و مادر به بصره آمد. شهری که ابونواس پس از این سفر تا سن سی سالگی در آنجا اقامت گزید. چون حسن به سن درس خواندن رسید، پدر او را نزد کسی فرستاد تا قرآن را به او تعلیم دهد. پس از مدت کوتاهی پدر او بمرد و مادر سرپرستی او را بر عهده گرفت. او مجبور شد حسن را بعلت تهیدستی به مغاز عطاری بفرستد، تا با مزد اندکی که از عودتراشی عاید او می‌شد، به امرار معاش خانواده کمک کند. اما با اینکه ابونواس در بازار دستهایش به کار عود تراشی مشغول بود، لیکن دلش همچنان شیفته ی علم و ادب بود. بصره، شهر محل سکونت او، که در آن زمان از مراکز علم و فرهنگ بود، محدثان و راویانی مطلع، چون اصمعی و ابوعبیده، و نحویان و لغت شناسان بنامی چون ابوزید انصاری را در خود می‌دید. این مساله باعث شد که شیفتگان این علوم از هر جایی به جانب بصره روانه شوند. ابونواس هم که بسیار شیفته ی علم و دانش بود، فرصت را مغتنم شمرد و نزد ابوعبیده و خلف الأحمر پیشوای اهل لغت رفت و زانوی شاگردی زد.

بررسی جایگاه شراب و خمریه‌سرایی در اشعار اعراب و ایرانیان از دیدگاه ابونواس، منوچهری و حافظ - 280 صفحه فایل ورد و قابل ویرایش

شکل خمریات ابونواس

آنچه محققان در خصوص طلایه دار بودن ابونواس در خمریات ذکر کرده اند، نباید ما را به این گمان نادرست بکشاند که او نخستین کسی بود که به سرودن این نوع اشعار روی آورد. چنانکه با نگاهی گذرا، بر ادبیات عرب قبل از ابونواس، براحتی می‌توان دریافت که پیش از او نیز خمریات سابقه طولانی داشته است.

پس با وجود چنین ابهامی این سوال در ذهن هر مخاطب پدید خواهد آمد که چرا با وجود سابقه داشتن خمریات پیش از ابونواس، باز هم محققان وی را پرچمدار کاروان خمریه‌سرایان می‌دانند. برای یافتن جواب چنین سوالی بایست. به خمریات خود او مراجعه کرد و ویژگی‌های منحصر به فرد آن را بیرون کشید.

ویژگی‌هایی که باعث شد تا خمریات او متفاوت از خمریات شاعران پیش ازو شود. برخی از این ویژگیها عبارتند از:

گرد کردن معانی خمری در یک قصیده واحد

ابونواس توانست همه معانی خمری از قبیل، وصف شراب، وصف آلات شراب، تاثیر بر نوشنده، وصف مجالس شراب و غیره را در یک قصیده واحد در کنار هم گرد آورد. این اتفاق جدید در شعر، پیش ازودر ادبیات عرب سابقه نداشت. پیش ازین در فصول قبل دربارۀ خمریات پیش از ابونواس بحث شده و مشخص شد که شاعران دورۀ جاهلی و اموی خمریات را فقط در تشبیب قصاید به منظور تفاخر یا نشان دادن شجاعت و مردانگی می‌آوردند. بنابراین از آنجا که وصف شراب و پرداختن به سایر معانی خمری در درجه دوم اهمیت قرارداشت هیچگاه در قصاید خود به صورت مستقل به آن نپرداختند بلکه معانی خمری را در کنار دیگر مضامین نظیر، مدح، هجو، رثا وغیره می‌آوردند. اما با تغییر یافتن شیوه زندگی در دورۀ عباسی و روی آوردن دربار و همچنین بسیاری از مردم به باده نوشی نقش خمریات در شعر نیز دگرگون شد. ظهور ابونواس در عرصه شعر و ادب باعث شد تا خمریات به عنوان مضمونی مستقل هماننددیگر مضامین در کانون توجه شاعران قراربگیرد. ابونواس به جای دنباله روی از سنت‌های شاعران پیشین به وصف شراب ومجالس آن پرداخت.

او به جای اینکه معانی خمری را در قصاید پراکنده توصیف کند همگی را دریک قصیده واحد گردآوری کرد و به وصف آنها پرداخت. برای نمونه قصیده ای ازو در ذیل آورده شد؛

هات من الراح، فاسقنی الراحا

اما تری الدیک کیف قد صاحا

وأدبر اللیل فی معسکره،

منصرفا، والصباح قدلاحا

فاستعمل الکأس، واسقنی بکرا

انی الیها اصبحت مرتاحا

کاسادهاقا، صرفا؛ کان بها

الی فم الشاربین مصباحا

نوتی بها کالخلوق فی قدح،

خالط ریح الخلوق تفاحا

من کف قبطیه مزنره،

نجعلها للصبوح مفتاحا

تقول: للقوم من مجانتها

بالله لاتحبسن الاقداحا

(ابونواس/ ص 116)

ارتباط معنایی یا وحدت فنی در محور عمودی قصاید

وحدت فنی در یک شعر با شکل گرفتن وحدت موضوعی به تنهایی تحقق نمی یابد، بلکه این مسئله زمانی تحقق می‌یابدکه در یک شعر تمام ابیات ضمن داشتن وحدت موضوعی دارای پیوستگی و ارتباط معنایی در محور عمودی خود باشند، به شکلی که اگر یک بیت به آنها اضافه و یا بیتی از آن کاسته شود معنی کل شعر دچار اختلال و نارسایی شده و مخاطب در فهم معنی شعر با مشکل مواجه می‌شود. بنابراین در یک شعر که دارای وحدت فنی است بایست هر بیت با ابیات دیگر رابطه زنجیروار از لحاظ معنایی داشته باشد. برای مثال در این قصیده ابونواس، ارتباط معنایی به صورت یاد شده می‌باشد؛

دق معنی الخمر ، حتی

هو فی رجم الظنون

کلماحاولها النا

ظرمن طرف الجفون

رجع الطرف حسیرا

عن خیال الزرجون

لم تقم فی الوهم الا

کذبت عین الیقین

فمتی تدرک مالا

یتحری بالعیون

(ابونواس/ ص 378)

عمیق کردن معانی خمری

وصف شراب، وصف تاثیر بر نوشنده وصف مجالس باده گساری از جمله معانی خمری بودند که پیش از ابونواس مورد توجه شاعران جاهلی و اموی قرار داشتند. اما آنچه باعث شد خمریات ابونواس متفاوت از خمریات شاعران ازو باشد، تشبیهات دقیق و موشکافانه ای بود که وی دربارۀ هر یک از معانی خمری یاد شده ارائه می‌داد. برای مثال او در وصف شراب خوب چندویژگی را در کنار هم گرد می‌آورد،که ممکن نیست درزمان واحد در یک شی ظهورکنند، اما ابونواس با آفرینش هنری، چنین شگفتی را میسر کرده است. برای مثال او می‌گوید؛

فاسقنی الخمر التی اختمرت

بخمار الشیب فی الرحم

(ابونواس/ ص 329)

در بیت بالا او اظهار می‌دارد که شراب در رحم که همان خم شراب است به پیری رسیده است، این تشبیهی است که مصداق آن در خارج تنها خود شراب است. زیرا شراب خوب شرابی است که در خم سالیان دراز مانده باشد. بنابراین غیر از شراب هیچ جنینی در رحم به پیری نخواهد رسید. اودر جای دیگری می‌گوید؛

واشرب کمیتا مزه

عنست واقعدها الکبر

(ابونواس/ص 216)

در این بیت ابونواس شراب را به دختری دوشیزه تشبیه کرده که در خانه پدری مانده و ازدواج نکرده تا اینکه ترشیده است.این همانند سازی بی نظیر او دارای وجه شباهتهای متعددی، همچون دست نخورده بودن و قدمت است.که برای هر شراب خوبی لازم شمرده می‌شود.

علاوه بر اینها وی در خلق تصاویر نو و تازه به این مقدار نیز بسنده نکرد او برای اینکه هر مخاطبی را در حالات مختلف خود در زمان شراب نوشی سهیم گرداند، تلاش کرد تا تصاویر انتزاعی و مجردی بیافریند که هر مخاطب برای درک آن تصاویر نیاز است با انفعالات ذهنی او همراه شود. البته وی در آفرینش این تصاویر با ظرافت مثال زدنی مشبه به‌هایی را بر می‌گزیند که تقریبا هر انسانی در زندگی با آن روبرو شده است. برای مثال اودر وصف تاثیر شراب در نوشنده می‌گوید؛

فتمشت فی مفاصلهم

کتمشی البرء فی السقم

(ابونواس/ ص 330)

در تصویر بالا ابونواس حرکت نئشگی در بدن را به خریدن سلامتی در جسم فرد بیمار مانند کرده است.

بنابراین به همین ترتیبی که ملاحظه شد،ابونواس در خمریاتش پیوسته به دنبال تصاویر نو و تازه می‌گشت تا بتواند شراب را بهتر از پیشینیان خود وصف کند.

مبارزه با سنت‌های جاهلی اعراب

زندگینامه سه شاعر (ابونواس، منوچهری ، حافظ)

فهرست مطالب

فصل اول: زندگینامه سه شاعر ........................................................................... 1

-ابونواس........................................................................................... 2

-منوچهری........................................................................................ 6

-حافظ............................................................................................... 8

-پی نوشت فصل اول....................................................................... 12

فصل دوم: باده و اساطیر مربوط به پیدایش آن ............................................... 13

-باده در لغت.................................................................................... 14

-اساطیر مربوط به پیدایش باده....................................................... 15

-پی نوشت فصل دوم...................................................................... 26

فصل سوم: پیشینه ی خمریه سرایی در میان اعراب و ایرانیان......................... 27

-تعریف خمریات.............................................................................. 28

-خمر در شعر جاهلی...................................................................... 28

شاعران جاهلی که به شراب نوشیدن تفاخر می کردند .................. 28

شاعران جاهلی که تا حدودی شراب را وصف می کردند .............. 30

-خمریات در دوره اسلامی(زمان پیامبر و خلفای راشدین)............. 35

-خمریات در دوره اموی................................................................. 36

-وصف باده در اوستا..................................................................... 37

-خمریات در ایران بعد از اسلام...................................................... 39

-خمریات غیر عرفانی....................................................................... 40

-خمریات عرفانی.............................................................................. 43

-مناسبت اصطلاحات خمری با حالت بیخودی، فناورسیدن به وحدت.... 44

-مناسبت اصطلاحات خمری با پخته شدن عارف............................ 46

-مناسبت اصطلاحات خمری با فقر.................................................. 46

-مناسبت اصطلاحات خمری با افشای راز...................................... 47

-مناسبت اصطلاحات خمری با عقل ستیزی.................................... 48

-مناسبت اصطلاحات خمری با غم زدایی........................................ 49

-مناسبت اصطلاحات خمری در مبارزه با ریا کاری....................... 49

-پی نوست فصل سوم..................................................................... 51

فصل چهارم: ریخت و شکل خمریات ابونراس، منوچهری و حافظ.................... 54

-شکل خمریات ابونراس.................................................................. 55

-گرد کردن معانی خمری در یک قصیده واحد................................ 55

-ارتباط معنایی یا وحدت فنی در محور عمودی قصاید.................. 57

-عمیق کردن معانی خمری.............................................................. 57

-مبارزه با سنت های جاهلی اعراب................................................. 59

-داستان پردازی خمری................................................................... 61

-غالب بودن صورت بر محتوا......................................................... 62

-بکار بردن لغات فارسی.................................................................. 64

-بیان عقاید شعوبی.......................................................................... 65

-خمریات منوچهری......................................................................... 66

-ارتباط معنایی یا وحدت فنی در محور عمودی شعر..................... 67

-داستان پردازی.............................................................................. 68

-دوری و بیزاری منوچهری از سنت های جاهلی........................... 70

-غالب بودن صورت بر محتوا......................................................... 70

-خمریات حافظ................................................................................ 71

-پی نوشت فصل چهارم.................................................................. 72

فصل پنجم: مقایسه مضامین خمری ابونواس، منوچهری و حافظ..................... 73

-وصف شراب.................................................................................. 74

-اسامی مشترک............................................................................... 74

-اسامی غیر مشترک........................................................................ 78

-نام هایی که ابونواس برای شراب آورده است.............................. 78

-نام هایی که منوچهری برای شراب آورده است........................... 93

-نام هایی که حافظ برای شراب آورده است.................................. 94

-وصف کیفیت و چگونه نوشیدن شراب.......................................... 99

-وصف قدمت شراب........................................................................ 99

-وصف رنگ شراب ....................................................................... 101

-بوی شراب.................................................................................... 103

-وصف مزه شراب......................................................................... 105

-روشنی شراب............................................................................... 107

-تشبیه شراب به آفتاب................................................................... 108

-تشبیه شراب به چراغ.................................................................... 109

-تشبیه شراب به آتش..................................................................... 109

-تشبیه شراب به شمشیر................................................................ 109

-تشبیه شراب به صبح.................................................................... 110

-شراب خام یا پخته........................................................................ 111

-حباب های شراب.......................................................................... 112

-وصف شراب صاف...................................................................... 113

-تشبیه شراب به اشک.................................................................... 114

-تشبیه شراب به جان..................................................................... 114

-شرایط و چگونگی نوشیدن شراب................................................ 116

-شراب خواری در شب و صبح .................................................... 117

-نوشیدن شراب در فصل بهار....................................................... 119

-شراب نوشیدن در جشن ها واعیاد............................................... 121

- واکنش حکومت ها به شراب نوشی............................................. 124

-جرعه افشاندن بر خاک ................................................................ 128

-به یاد کسی شراب نوشیدن ......................................................... 131

-بانگ نوشانوش............................................................................. 132

-نوشیدن سه جام پیاپی.................................................................. 134

-نوشیدن چهار جام بر اساس چهار طبع....................................... 134

-رطل گران گرفتن.......................................................................... 135

-وصف تاثیر بر نوشنده................................................................. 137

-شراب باعث زدودن غم از نوشنده میشود................................... 137

-شراب قدرت تشخیص نیروی عقل نوشنده را زایل میکند............ 138

-شراب به نوشنده شادی می بخشد............................................... 139

-شراب به جان قوت و نیرو می بخشد........................................... 139

-شراب به نوشنده شجاعت می‌بخشد............................................. 140

-شراب باعث آشکار شدن اسرار نوشنده میشود.......................... 140

-شراب باعث دوری از بخل میشود................................................ 140

-شراب باعث بی خوابی میشود...................................................... 141

-در صورت شراب خوردن زیاد انسان قادر به راه رفتن نیست و باید برای حرکت بر روی شکم بخزد........................................................................................................ 141

-شراب باعث ضعف و سردرد میشود........................................... 142

-شراب باعث میشود نوشنده عرق کرده و چشم ها و گونه هایش به سرخی گرایند    143

-شراب باعث عبوس شدن نوشنده میشود .................................... 144

-وصف آلات شراب نوشی............................................................. 145

-نام آلات پرورش و نوشیدن شراب.............................................. 146

-نام های همسان............................................................................ 146

-نام های غیر همسان..................................................................... 148

-توجه به اساطیر در مورد آفرینش جام ها .................................. 152

-وصف ظروف با اشکال مختلف..................................................... 153

-مانند کردن ظروف شراب به پرندگان.......................................... 154

-جام های منقش............................................................................. 154

-مانند کردن ظرف شراب به چراغ................................................. 155

-مانند کردن ظرف شراب به خوشه پروین.................................... 156

-مانند کردن ظرف شراب به نمازگزار........................................... 156

-وصف خم شراب.......................................................................... 159

-وصف مجلس شراب..................................................................... 161

-وصف ساقی.................................................................................. 162

-نحوه آرایش ساقی........................................................................ 163

-لذت بردن از چشم ساقی.............................................................. 168

-لذت بردن از لب های ساقی.......................................................... 168

-لذت بردن از گونه های ساقی....................................................... 169

-لذت بردن از آب دهان ساقی........................................................ 170

-پیر می فروش............................................................................... 171

-تشخیص........................................................................................ 174

-لذت بردن همه حواس .................................................................. 174

-لذت گرایی..................................................................................... 175

-امیدواری به بخشش خداوند......................................................... 176

-گوش ندادن به نصیحت ناصحان.................................................. 176

-دفن شدن در زیر تاک انگور و یا شسته شدن با باده.................. 177

-استفاده از طنز برای رسوایی زاهدان........................................... 178

-مبارزه با رذیلت های اخلاقی........................................................ 179

-تاثیر فلسفه و عفان بر خمریات ابونواس و حافظ......................... 181

-فرجامین سخن.............................................................................. 184

-همانندی ها از لحاظ توصیفات...................................................... 186

-همانندی ها از لحاظ فکری............................................................ 188

-تفاوت ها از جهت توصیفات.......................................................... 188

-تفاوت ها از جهت فکری................................................................ 188

-پی نوشت فصل پنجم ................................................................... 190

-کتابنامه ........................................................................................ 192

-پیوست شماره 1........................................................................... 198

-پیوست شماره 2........................................................................... 246